صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی معروف به مُلاصَدرا و صدرالمتألهین یکی از بزرگترین فلاسفه شیعه ایرانی در قرن یازدهم هجری قمری می باشد که او را به عنوان بنیان‌گذار حکمت متعالیه می شناسند و اندیشه های او در شکل گیری و تداوم نظام جمهوری اسلامی ایران تاثیر بسزا و موثری داشته است. لذا بازخوانی اندیشه های ایشان و تفسیر صحیح از آن می تواند دارای اهمیت فراوانی برای اندیشمندان علوم اجتماعی و سیاسی باشد. از این رو در این نوشتار به واکاوی نظر جنجالی صدر المتالهین در خصوص انواع حیوانات و شرح ملاهادی سبزواری(در مورد نسبت زنان با حیوانات) می پردازم. ملاصدرا در بخشی از کتاب اسفار خود اینگونه می نویسد:
و منها تولد الحیوانات المختلفة وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ ؛ بعضها للأکل وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ و بعضها للرکوب و الزینة وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَةً و بعضها للحمل وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلى بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ و بعضها للتجمل و الراحة وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ و بعضها للنکاح وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً و بعضها للملابس و البیت و الأثاث وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ- وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حِینٍ.«و از عنایات الهی در خلقت زمین، تولد حیوانات مختلف است… که بعضی برای خوردن اند… و بعضی برای سوار شدن و زینت… و بعضی برای بار کشیدن… و بعضی برای تجمل و آسایش… و بعضی برای نکاح و آمیزش و خداوند برای شما از جنس خودتان همسرانی قرار داد و بعضی برای تهیه ی پوشاک و خانه و اثاث... (منبع: الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج7، ص: 137)
ملاهادی سبزواری از شارحان حکمت متعالیه نیز در حاشیه اش بر اسفار اینگونه این عبارت را تفسیر می کند که:
فی إدراجها فی سلک الحیوانات إیماء لطیف إلى أن النساء لضعف عقولهن و جمودهن على إدراک الجزئیات و رغبتهن إلى زخارف الدنیا کدن أن یلتحقن بالحیوانات الصامتة حقا و صدقا أغلبهن سیرتهن الدواب و لکن کساهن صورة الإنسان لئلا یشمئز عن صحبتهن و یرغب فی نکاحهن و من هنا غلب فی شرعنا المطهر جانب الرجال و سلطهم علیهن فی کثیر من الأحکام کالطلاق و النشوز و إدخال الضرر على الضرر و غیر ذلک خلافا لبعض الأدیان فی بعض الأحکام فأین السها من البیضاء، س قده«اینکه صدرالمتالهین زنان را در عداد حیوانات در آورده است اشاره ی لطیفی دارد به اینکه زنان به دلیل ضعف عقل و جمود بر ادراک جزئیات و میل و رغبت به زیورها و زینت های دنیا، حقا و عدلا نزدیک است که به حیوانات زبان بسته ملحق شوند، اغلبشان سیرت چهارپایان دارند ولی به آنان صورت انسان داده اند تا مردان از مصاحبت با آنها اکراه نداشته باشند و به نکاح با آنان راغب باشند و از همین جاست که شرع مطهر مردان را در کثیری از احکام، مثل طلاق و نشوز و ادخال ضرر بر ضرر، بر زنان غلبه و چیرگی داده است.»
با توجه به آنچه در فوق به آن اشاره شد ذکر ادله و نکات ذیل در رد برداشت ملاهادی ضروری می نماید:
1.باید توجه داشت که سیره عملی ملاصدرا این نگاه را نفی می کند چرا که ملاصدرا برای زنان در دوره خویش ارزش بسیاری قائل بود و همچنین برای رفع مشکلات علمی خویش از کهک به زیارت معصومه سلام الله علیها می آمده است. همچنین در زندگی خصوص 4 دختر وی نیز به مدارج علمی بالایی دست یافتند که در ذیل بیان می گردد:
ام کلثوم در سال 1019 چشم به جهان گشود و دانش و بینش و علم و فلسفهرا از پدر آموخت و در سال 1034 به عقد ملاعبدالرزاق لاهیجی فیاض درآمد. او همچنان در محضر همسرش به تحصیل ادامه داد تا در اکثر علوم متعارف سرآمد همگنان شد به نحوی که در مجالس دانشمندان شرکت می‌نمود و با آنان به مباحثه می‌پرداخت.
زبیده خاتون متولد 1024، سومین فرزند صدرالمتألهین، عالمی ادیب و فاضل و حافظ قرآن، همسر دانشمند بزرگ میرزا معین الدین فسائیو مادر علامه ادیب میراز کمال الدین فسائی (میرزا کمال داماد مجلسی اولاست. او حدیثو تفسیر قرآنرا از پدر و خواهر بزرگ خود آموخت و در ادبیات استاد فرزند خود بود.
زینب سومین دختر صدرالمتألهین است که عالمی فاضل و متکلمی اندیشمند و فیلسوفی عارف و عابد و زاهد و از ستارگان درخشان فصاحت و بلاغت و ادب بود. در محضر پدر و برادرش بهره‌ها برد و پس از ازدواج با جناب فیض کاشانیتحصیل خود را در محضر همسرش به کمال رساند. سال تولد زینب در کتب تراجم نیامده ولی تاریخ وفاتش را 1097 نوشته‌اند.
معصومه خاتون آخرین دختر ملاصدرا، همسر علامه بزرگ میرزا قوام الدین نیریزیاز شاگردان به نام صدرالمتألهین و حاشیه نویس کتاب اسفاراست. او در تاریخ 1033 به دنیا آمد و 1093 وفات یافت. بانویی دانشمند و ادب دوست، حدیث شناس و عابد و زاهد و حافظ قرآن کریمبود که در محضر پدر و سپس خواهرانش زبیده و ام کلثوم علوم و معارف روز را فرا گرفت.(منبع: ویکی فقه) بدیهی است که زندگانی ملاصدرا اولین رد کننده برداشت ملاهادی سبزواری است.
2.نکته دوم اینکه در نوشته ملاصدرا ضمیر "ها"به حیوانات باز می گردد که می توان از آن این تعبیر را داشت که برخی حیوانات به دلیل باروری و نکاح ارزشمند هستند.
3.نکته دیگر آنکه در این گفتار اشاره ای به جنس زن نشده است و مردها هم می توانند مشمول "بعضها للنکاح" باشند.
4. می توان از عبارت ملا اینگونه برداشت کرد که: اگر انسان به خوردن و خوشگذارانی و ...گذران زندگی کند دیگر تفاوتی با حیوانات ندارد.
5.بدیهی است که قضاوت درباره کلام دانشمندان و بزرگان نیاز به تسلط کامل به آراء ایشان دارد و نمی توان با ذکر بخشی از کلام بگوییم نظر او اینگونه بوده است بلکه ضروری است، کل آثار یک شخص مطالعه و جمع بندی گردد.
6.ملاصدرا برای تایید سخن خود از آیه 62 سوره نحل بهره می برد لذا با توجه به این آیه می توان گفت که ضمیر «کم» در این آیه گرچه مذکر است، اما دلالت بر جنس مرد نمی کند و مرجعش انسان است. این گونه تعابیر در قرآن بسیار است. به عنوان نمونه در آیه «کتب علیکم الصیام» هیچ کس نمی گوید وجوب روزه مخصوص مردان است! پس معنای آیه می شود خداوند برای شما انسان ها از خودتان زوجی را قرار داد. از طرفی دیگر زوج یک امر نسبی و اضافی است یعنی تا دو نفر نباشند، زوج معنا نمی دهد. از این رو در آیه اصلاً بحث ذکور و اناث مطرح نیست و همین که ملاصدرا از این آیه برای مطلب خود استفاده کرده است متوجه می شویم نظر ملاصدرا درباره زن را از این فقره عبارت او نمی توان استنباط کرد.
7.آیت الله جوادی آملی نیز در تکریم مقام زن نظر حکما را اینگونه بیان می دارد: «بزرگان اهل حکمت می گویند: مذکر و مؤنث بودن، از شؤون ماده شیء است، نه از شؤون صورت آن. یعنی این دو، در بخش صورت و فعلیت بی تأثیر است و تنها در بخش ماده نقش دارد، لذا آنجا که فرق بین جنس و ماده را ذکر میکنند، میگویند: ماده اصنافی دارد که بعضی از آن اصناف مذکر و بعضی مؤنث است. و نشانه این که مرد و زن بودن، و ذکورت و انوثت به ماده برمیگردد نه به صورت، این است که این دو صنف، اختصاص به انسان نداشته بلکه در حیوان و حتی در گیاهان هم هست. بنابراین بر اساس یک قیاس استثنایی معلوم میشود هر چیزی که مراتب پایینتر از انسان، آن را دارا میباشد، به «صورت» انسانی برنمی گردد، چون اگر به صورت انسان برمی گشت هرگز پایینتر از انسان، واجد آن نمیشد.» (منبع: زن در آیینه جلال و جمال، قم، انتشارات اسراء)
8.تکریم مقام و منزلت زن در پیروان عملی و علمی شاخص مکتب صدرایی و حکمت متعالیه بیانگر این حقیقت است که برداشت های اینچنینی اساسا مخالف با ذات وجودی آن است. که از شاخص ترین آنان
امام خمینی(اینگونه ملاصدرا را تمجید می کند: جناب محقق فلاسفه و فخر طایفه حقه، صدر المتألهین، رضوان اللّه علیه/ شرح چهل حدیث)، آیت الله خامنه ای(ما ایرانیان بیش از همه به این فلسفه الهى وامدار و بیش از همه در برابر آن مکلفیم./ همایش جهانى بزرگداشت صدرالمتالهین1378.3.1)، علامه طباطبایی، شهید مطهری و ... می باشند.
می توان اینگونه تحلیل نمود که ملاهادی در این نکته ظریف دچار خطای سهوی(یا مبتنی بر اعتقادات خود) گردیده است و به نظر می رسد که ملاصدرا چنین منظوری نداشته است. اما در خصوص قضاوت میان برداشت مطروحه توجه به این آیه ضروری است که: فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْباب «پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانى که سخنان را مىشنوند و از نیکوترین آنها پیروى مىکنند؛ آنان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنها صاحبان خرد ناب هستند» (الزمر:18) لذا هر کس با خرد خویش مخیر است که یکی از دو برداشت را(از دید ملاصدرا آیا زنان حیوان هستند یا نه) قبول کند.
